ՀԱՅԵՐԸ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԵՎ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍԱԿԱՆ ԱՆՁՆԱԿԱԶՄՈՒՄ (ՄԱՍ ՉՈՐՐՈՐԴ)
 ՀԱՍՄԻԿ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, պատմական գիտությունների դոկտոր Օսմանյան կայսրության դիվանագիտական ասպարեզի եվրոպականացման առաջին շրջանում հայտնի են սուլթանական պալատի, հայ-թուրք բարեկամական հարաբերությունների բազմաթիվ իրական պատմություններ:  Այսպես օրինակ, 1848թ. Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամների հեղինակությամբ հրատարակվում է «Հատընտիր պատմութիւնք վարուց Օսմանեան թագաւորաց եւ վէզիրաց» գրքույկը: Տիտղոսաթերթում նշված է, որ գիրքը տպագրվել է Փարիզում Օսմանյան կայսրության մեծ դեսպան Սուլեյման փաշայի ծախսով: Պարզվում է, որ Սուլեյման փաշան Փարիզ ուղևորվելու ճանապարհին Վենետիկում այցելում է Ս.Ղազար վանք: «Այս ուսումնական, ազնվական ու բարեսեր Դեսպանն իր սրտի զգացումներն է արտահայտում ու խրախուսական խոսքերից հետո փափագում, որ իր ծախքով, աշխարհաբար լեզվով հրատարակվի փոքրիկ գրվածք «մեր ազգին օգտակար ու զվարճալի»,- կարդում ենք գրքի առաջաբանում: Շնորհակալությամբ ընդունելով դեսպանական ընծան՝ Մխիթարյանները հրատարակում են այս գիրքը, նկարազարդված իրենց աշակերտներից Մելգումյանցի հրաշալի վիմագրություններով: Իհարկե, թուրքական դիվանագիտական ոչ մի ներկայացուցչություն ու առաքելություն չի գործել առանց հայ անձնակազմի անդամի, դեսպանից, դեսպանորդից, թարգմանչից սկսած մինչև հյուպատոսների, քարտուղարների ու այլ պաշտոնների պարտականությամբ գործողների: Պատկառելի հատորներ կարելի է գրել Օսմանյան կայսրության դիվանագիտական ու հյուպատոսական կորպուսի հայազգի երախտավորների մասին: Ավելին, այդ գրքերի հերոսներից առնվազը 100-ը իրենք էլ արժանի են առանձին հատորների, ու նրանց գործունեության հիման վրա կարելի է ուսումնասիրել Օսմանյան կայսրության արտաքին քաղաքականության քարտեզն ու պատմությունը: Այս բացը որոշ չափով լրացվել է եգիպտահայ մթնոլորտը ներկայացնողների առումով, որը Կայսրության հայ երևելիների մասին եղած շարադրանքներում՝ հիմնականում կենսագրությունների համառոտ ու պարզունակ շարք է ներկայացնում: Այնուամենայնիվ, ովքե՞ր էին հայազգի նշանավոր դիվանագետները, վարչական ասպարեզն իրենց ուսերին տարած պաշտոնյաները: 19-րդ դ. առաջին կեսերից հաստատվեցին Օսմանյան կայսրության դեսպանատներ Փարիզում և Լոնդոնում (1834), Վիեննայում (1835), Բեռլինում (1837), Աթենքում (1840) և հյուպատոսական ծառայություններ Լոնդոնում, Վիեննայում, Փարիզում: Թուրք ապագա դիվանագիտական կորպուսը սկսեց սովորել լեզուներ, ծանոթանալ եվրոպական դիվանագիտական մշակույթին ու օրենքներին: Արտգործնախարարության գործունեության հաջող կազմակերպման գործում մեծ ներդրում են ունեցել հայ պաշտոնյա-դիվանագտները, տարբեր վարչությունների աշխատակիցները: Ամենամեծ հայկական անձնակազմը թարգմանությունների հետ կապված վարչություններն են ունեցել: Արտգործնախարարության քարտուղարության դիվանն իր տարբեր կարգերի քարտուղարներով, իրավաբանների ու իրավաբանական խորհրդատուների բաժինը, որ միջազգային պայմանագրերի մասնագետներով էր լրացված, կազմված են եղել հայերից: Արտգործնախարարությունում որպես քարտուղարներ հայտնի եղել հետևյալ անձիք՝ Գարագաշ Ռուբենը, Չրաճյան Գրիգորը, Հասունի Անդրեասը, Ներսես Բեյ Ալլահվերդին, Տիգրան Չայանը և այլոք: Արտգործնախարարության Օտար թղթակցության դիվանը երկար ժամանակ տնօրինել է Հմայակ Սեֆերյանը, իսկ Օտար մամուլի դիվանի ղեկավարների մեջ տեսնում ենք Նշան Սեֆերյանին, Սիմոն Փափազյանին: Դիվանատան փոխտեսուչ է եղել Միհրդատ Պապայանը, իսկ հաշվակալական բաժնի հիմնական մասնագետը՝ Խաչիկ Փափազյանը: Արտգործնախարարության Իրավաբանական վարչությունում հայ իրավաբան-խորհրդականները ճնշող մեծամասնություն են կազմել: Նրանց կողմից են կազմվել, խմբագրվել և վերջնական տեսքի բերվել արտասահմանյան երկրների հետ կնքվող բոլոր համաձայնագրերը՝ համաձայնեցնելով այն միջազգային ընդունված չափանիշներին: Կառավարությունում և արտգործնախարարությունում են աշխատել Հրանտ բեյ Ապրոն, (մինչև 1917թ), Նշան Ջիվանյանը, Պողոս Քերեստեճյանը, Էդվարդ բեյ Մսրլըն (1857-1908), Մաքսուդ բեյ Սեֆերյանը, Հրանտ Նորատունկյանը և ուրիշներ, որոնց 19-րդի դարեվերջին տեսնում ենք արտասահմանյան հյուպատոսարանների և դեսպանատների կարևոր պաշտոններում: Հայ գլխավոր հյուպատոսներ են ներկայացրել Օսմանյան կայսրությունը Անգլիայում, Ավստրո-Հունգարիայում, Պորտուգալիայում, Պրուսիայում, Իտալիայում, Հոլանդիայում, Ամերիկայում, Հունաստանում, Շվեդիայում, Նորվեգիայում, Իրանում, Բելգիայում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Ռուսաստանում, Սերբիայում, Մոնտենեգրոյում, Իսպանիայում, Դանիայում: Կարևոր բաժիններից է համարվել Օտար մամլո դիվանը, որը սովորաբար տնօրինել են լեզուների գիտակ հայ թարգմանիչները: Արտգործնախարարության կազմում են համարվել կայսերական պալատի առաջին և երկրորդ, երրորդ կարգի թարգմանիչները: Մեծ թիվ են կազմել Թղթակցության ու վավերագրերի թարգմանական բաժնի հայ պաշտոնյաները. Բաղդատլյան Օհան-Արտգործնախարության Հպատակության վարչության (գրասենյակի) տնօրեն: Բեռլինի դեսպանատան խորհրդական (1885): Գերմանիայից ստացել է 2-րդ աստիճանի Couronne de Fer: Արժանացել է բարձրագույն UlՉy-ı Evvel-1 աստիճանի (1891): Գարագաշյան Ռուբեն-Կառավարության առաջին քարտուղար: Ստացել է 2-րդ աստիճանի Nişan-ı MecidՏ (1901):  Գուլաբյան Միքայել-Արտգործնախարարության Արխիվի տնօրեն, թարգմանիչ: Ավստրիայի կառավարության կողմից ստացել է 5-րդ աստիճանի Couronne de Fer (1884): Երամյան Ղազարոս -Կառավարության Թարգմանական բաժնի տեղակալից գլխավոր քարտուղար է դարձել (1885): Համամճյան Սարգիս-Նամակների բաժնի պետ: Իտալական կառավարության կողմից ստացել է Grand Couron d’Itali շքանշանը (1869): Հրանտ Ապրո բեյ-Կառավարության գրասենյակի պետ (1899): Ռումինական կառավարության կողմից ստացել է Ռումինական մեծ խաչ (1902): Սեֆերյան Նշան (1848-1906) -Պալատի երկրորդ թարգմանիչ, Արտասահմանյան նամակագրության բաժնի պետ, ապա՝ Արտործնախարարության քարտուղար և Պաշտոնական նամակագրության բաժնի պատասխանատու: Իտալական կառավարության կողմից ստացել է Grand Couron d’Itali շքանշանը (1873) և 3-րդ աստիճանի Chevalier de Legion d’Honneur (1883). Ճապոնիայի կառավարության կողմից ստացել է 2-րդ աստիճանի «Արև» (Կհոկուժիտսու սհօ, 1885) շքանշան: Կառավարության Արտաքին կապերի քարտուղարության տնօրեն Նշան Սեֆերյանը Օսմանյան կառավարության կողմից արժանացել է բարձրագույն UlՉy-ı Evvel-1 աստիճանի (1894): Սեֆերյան Հմայակ-Կառավարության, Արտգործնախարարության Քաղաքական բաժնի, ապա Արտասահմանյան բաժնի տնօրեն: Օսմանյան կառավարության կողմից արժանացել է բարձրագույն UlՉy-ı Evvel-1(1894) և Բալա աստիճանների (1905), ստացել Առաջին աստիճանի Nişan-ı OsmanՏ և Nişan-ı MecidՏ (1902), ռումինական կառավարության կողմից՝ Ռումինական մեծ խաչ (1902): Փափազյան Խաչիկ-Արտգործնախարարության Հաշվակալական վարչության տնօրեն: Ստացել է 3-րդ աստիճանի Nişan-ı MecidՏ (1885): 1905թ. դեռ աշխատում էր նույն պաշտոնում: | |
| ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ | |
| 3269 reads | 17.09.2013
| |
