Ադրբեջանցի թուրքը մեզ չի հարգում, ավելին՝ մեզ արհամարհում է և մեր իրավունքները չի ճանաչում: Հայի իրավունքը թուրքին ծառայելն է՝ ասել է մի թուրք պաշտոնյա 1915-ից առաջ: Եվ մինչև հիմա, ինչպես տեսնում ենք, նրանց մտածողության մեջ ոչինչ չի փոխվել: Փոխարենը փոխվել ենք մենք, իսկ եթե թուրքը դա չի ցանկանում ընդունել ու մեզ հետ հարգալիր հարաբերվել, նշանակում է` պետք է դա ստիպել նրան: Տվյալ պարագայում միակ միջոցը վախ հարուցելն է: Եթե այս տարիների ընթացքում մենք թուրքին չենք կարողացել հարգանք ներշնչել, հիմա, ուրեմն, պետք է վախ ներշնչենք, նրա գիտակցությանը հասցնենք այն ճշմարտությունը, որ ՄԵՆՔ Ի ԶՈՐՈՒ ԵՆՔ ԻՐԵՆՑ ՈՉՆՉԱՑՆԵԼ ԻՐԵՆՑ ԻՍԿ ՈՐՋՈՒՄ:

Ավարայրի ճակատամարտով մեզ համար մի ամբողջ դարաշրջան ավարտվեց: Հայաստանն իբրև երկիր և հայերն իբրև ժողովուրդ,  այդ   պահից  սկսյալ, դադարեցին  երրորդ  հզոր  ուժը հանդիսանալ և դարձան երրորդական գործոն այս աշխարհահատվածում:  Կորսվեց մեծ դերակատարության  այն պատմական  իրա վունքը, որն ի սկզբանե ուներ հայ ժողովուրդը:

Կարելի է, իհարկե, ամենայն մանրամասնությամբ նշել բոլոր խեղաթյուրումները, սակայն խնդրի էությունը դրանից չի փոխվի, եթե չհամոզվենք ու չընդունենք, որ կատարված այլափոխությունն իսկապես ամբողջովին ոգեզրկել է զինանշանը, չեզոքացրել ներկոմպոզիցիոն տրամաբանական փոխկապակցությունները` կուռ կառուցվածքը վերածելով ազդեցիկությունից ու զորավորությունից զուրկ խռիվ մի գծանկարի: Հետեւաբար, Հայաստանի Հանրապետության զինանշանի մանրամասն նկարագրությունը օրենքով սահմանելիս, պետք է վերականգնել սկզբնական (թամանյանական-կոջոյանական) տեսքը, որովհետեւ նա է ազդեցիկը, ոգեկիրն ու իմաստավորը:

Եթե  միայն հայերի  երկյուղից մայրաքաղաք տեղափոխելը բավարար փաստ չէ,  ապա հատուկ նրանց  համար փոքրիկ մեջբերում էլ անենք Աղվանքի վերաբերյալ իրանցի նշանավոր  պատմաբան  Էնայաթոլլա  Ռեզայի մենագրությունից,  ուր հստակ գրված է, թե հայերի  ուժն այնքան  էր, որ Հազկերտ Բ.–ին մեծապես  անհանգստացնում  էր  «Հայոց  մեծերի  ազդեցությունը  և արդյունքում Բյուզանդիայի ազդեցության վտանգը Կովկասի պետություններում, այդ  թվում՝ Իբերիայում (Վրաստան) և Աղվանքում (Առան)»:

Թշնամին նույնպես կար՝ Պարսից թագավորը, որ կամենում էր ուծացնել և ոչնչացնել հայ ժողովրդին: Եկեղեցին կար՝ հայրենյաց պաշտպան, և դավաճանը նույնպես՝ Վասակը, որ խաբեություններով խարխլում էր եկեղեցու ուխտի միաբանությունը: Եվ այս ամենը հավաստի դարձնելու համար հարկավոր էր ընդամենը մի բան՝ չճանաչել Վասակ Սյունու լիազորված իշխանությունը, կեղծ համարել Հազկերտի ներման հրովարտակը:

Հայոց ապստամբությունը փառահեղ հաղթության մեջ էր, բայց... մարզպան Վասակ Սյունու և սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի  համար Հայաստանյայց  եկեղեցու եպիսկոպոսաց դասը տարբեր ընդունելություններ էր պատրաստել:
Առջևում Արտաշատի երկրորդ ժողովն էր...

Այս հաջորդականությամբ և այս պատճառներով են տեղի ունեցել դեպքերն ու իրադարձությունները հինգերորդ դարի մեծ ապստամբության ժամանակ, որը հայտնի է Վարդանանց պատերազմ կամ Հայոց պատերազմ անունով և որը մեզ անծանոթ է իր բուն էությամբ: Մինչև Նվարսակ դեռ 21 տարի կար...

Պարսից տերության, այսպես ասած, հայակործան քաղաքականության դրսևորումը կարելի է խտացված տեսնել Հայաստանյայց եկեղեցուն ուղղված հետևյալ պահանջի մեջ. "Մի՜ եղիր ինձ թշնամի”: Փոխադարձ անհանդուրժողության ավարտը Հազկերտի անունից արձակված կրոնափոխության հրովարտակն էր, որից հետո սկսվեց բացահայտ բախումը: Մինչ հրովարտակը, Հայոց աշխարհի դիմադրողականությունը թուլացնելու նպատակով, Պարսից արքունիքը նախաձեռնում է մարզպանության մեջ աշխարհագիր կատարել և, որ առավել նենգ քայլ էր, Հայոց այրուձին նախապես հեռացրել էր երկրից: Այսպես ավանդվել է:

Հայաստանը երկիր էր առանց թագավորի, բայց թագավորական շուքով: Դա արտահայտվում էր նաև մարզպանի կարգավիճակով (նա փոխարքա էր) ու նրա պալատով (ճոխությամբ զիջում էր միայն արքայից արքայի արքունիքին):

Կարող ենք համառոտ այսպես ձևակերպել. 428–ից մինչև 450 թվականները Հայոց եկեղեցին համառորեն պատերազմ էր րում: Եվ ունեցավ պատերազմ: Բայց ասվածը, ճշմարիտ լինելով հանդերձ, շատ միանշանակ կհնչի, եթե չմանրամասնենք: Շահապիվանի ահասփյուռ որոշումներից հետո Արտաշատի ժողովը, իհարկե, չէր կարող չմերժել Հազկերտի կրոնափոխության առաջարկը: Սակայն, ինչպես Լեոն է ասում, չլիներ հրովարտակը, առճակատումն արդարացնող ուրիշ մի առիթ էր գտնվելու:

449-ին տխրանուն հրովարտակը Հայաստանում հիրավի համընդհանուր ընդվզում առաջացրեց, որովհետև հայությունն իրեն երկիր ունեցող ժողովուրդ էր զգում, ոչ թե կրոնական համայնք, որի հետ կարող էին և հրովարտակով խոսել: Դա կլինի հետո, իսկ V դարում հայերի հետ դեռևս միմիայն պայմանագրով էին հարցեր կարգավորում: Այդպես էլ եղավ, երբ Հայոց ապստամբության ալիքը երկրից վեր՝ մինչև Կովկաս հասավ...

Մարաստանից էլ կրկին վեր, ավելի հյուսիս մեկ ուրիշ երկրի՝ Հայկական լեռնաշխարհի սահմաններն են ձգվում: Այս ծավալուն տարածքում ցեղային ազատ միությունների (գրեթե համադաշնությունների) մասին վկայություններ կան դեռևս ն.թ.ա. XIV-XIII դարերից: Երբ Ասորեստանի թագավոր Թիգլաթպալասար II-ը ն.թ.ա. 1111 թվին մեծ զորքով ու ռազմակառքերով մտնում է Նաիրի երկիր, արշավանքից հետո պարտքն է համարում այսպես պատվել այդ աշխարհը:

Առաջին հերթին բնօրրան, որ Հայկական լեռնաշխարհն է, և ժողովուրդ, որ պատկանում է արմենոիդ մարդաբանական առանձին տիպին: Ռուս մարդաբան Վ. Բունակը, 1927 թ. հրատարակած «Crania Armenica» գրքում ի մի բերելով տարիների իր ուսումնասիրություն ները, հանգել է այն եզրակացության, որ արմենոիդ ռասան (այժմ կոչվում է առաջավորասիական) ձևավորվել է շատ վաղուց, մինչև իսկ հետազոտման համար անհասանելի ժամանակներում, դեռևս Առաջավոր Ասիայում եվրոպական և ասիական ցեղերի երևան գա լուց առաջ: Իսկ արյունաբան Վալենտինա Ներսիսյանի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հայկական պոպուլյացիան շրջապատից տարբերվում է նաև իր գենային ծածկագրով, արյան բնու թագրով:

Երեք ճակատամարտ կա, որոնց ոգով դաստիարակվել ենք: Այդ երեքն են՝ Հայկի և Բելի, Ավարայրի, Սարդարապատի ճակատամարտերը: Մնացած մեր բոլոր հաղթանակներն ու պարտություններն ընդհանրացվել են դարեր ի վեր մաքառողի բրոնզե կերպարում: Հայոց զենքի փառաբանությունից բացի, այս հզոր ընդվզումները փաստարկումներ են, համաձայն որոնց հայը...

Գաղափարը քարոզող, գաղափարին ծառայող կառույցն էլ կա՝ եկեղեցին: Շփոթմունք չէ՝ եկեղեցին. դա է եկեղեցու դերն այսօրվա ազգային կյանքում (եթե չընդունի՝ կնշանակի ինքն իրեն դուրս է դնում հայկականությունից, վերջնականապես հաստատում, որ ապազգային կառույց է): Իսկ նա ի զորու է նման պարտականություն կատարել:

...Ճի՞շտ ենք անում, թե՞ սխալ, լա՞վ ենք անում, թե՞ վատ, երբ այս ամենը ասում ենք: Հիասթափության մեջ չե՞նք գցի արդյոք անպատրաստ ընթերցողին, ակամայից չե՞նք քաջալերի, որ նա երես դարձնի դեռևս ազգային խորհրդանիշ ու նեցուկ համարվող հաստատությունից, և կարո՞ղ է այնպես ստացվել, որ նրան հրենք դեպի այլակրոնություն ու դրանով ավելի վնաս բերենք:

Վտանգն ամբողջապես ընկալելուն մեզ միշտ խանգարել է այն թվացումը, թե նահանջի տեղ ունենք և անընդհատ զիջելով կամ կորցնելով էլի կհասնենք ապահով մի հանգրվանի, ուր կարող ենք գոնե մեր ազգային կյանքը կազմակերպել, այն է՝ ունենալ դպրոց ու եկեղեցի, համախմբվել վերջինիս շուրջ (իմա՝ ներքո) և պահպանել ազգային ինքնությունը: Բայց զգաստացնող փաստ չէ՞, որ վերջին տասնամյակում զանգվածային արտագաղթն անգամ ոչ մի նոր գաղութ չձևավորեց. տարբեր երկրներում հայերի թիվը կտրուկ ավելացավ, բայց ներքին կառույցներ ունեցող հավաքականություններ չստեղծվեցին:

Արդյո՞ք սա է եղել մեր գերագույն նպատակը որպես ժողովուրդ: Եվ ընդհանրապես, ինչո՞ւ նման կենսագրություն ունեցանք: Ինչո՞ւ տարածաշրջանում էթնիկական մեծ ամբողջություն լինելով՝ աստիճանաբար ահավոր անկում ապրեցինք: Եկեղեցին իրեն հեռու է պահում այսօրինակ հարցերից: Նա ապրում է փակ կյանքով: Հարցերին պատասխանողը պիտի լինենք մենք, որ ժողովուրդ ենք կազմում:

Անշուշտ տեղյակ ենք, թե ինչպիսի լայնամասշտաբ նախապատրաստական աշխատանքներ են տարվում Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը հավուր պատշաճի նշելու համար, և թե ինչպիսի համերգաշարեր ու տարատեսակ միջոցառումներ են սպասվում այդ օրերին: Սակայն վստահ եմ` ներքուստ Դուք էլ եք համոզված, որ մեր ժողովրդի մեծ մասին այլևս սոսկ սգատոները չեն հետաքրքրում:

Նշանակում է` վարագույրի հետևում Սահակ Պարթևի, իսկ պատմաբեմում երևացող Մանուել Մամիկոնյանի մեղքը մեծ է այստեղ: Առաջին անգամ նրանք վաճառքի հանեցին հայրենիքը, որից հետո բազմիցս պիտի կրկնվեր <<Տարածքներ` կաթողիկոսական իշխանության դիմաց>> ոճրագործությունը…

Դրա հետևանքով ունեցանք Հայաստան` Մեծ Հայքի փոխարեն, որը միշտ մնալու էր պարսկական ազդեցության տակ, և Փոքր Հայք` բաժանված Առաջին, Երկրորդ, Երրորդ, Չորրորդ Հայքերի, որոնք միշտ մնալու էին հռոմեական, այնուհետև բյուզանդական ազդեցության տակ: Հայերին, որպես շագրենի կաշի, պիտի մնար միայն Հայաստանը, որը լոկ նրանց միջնաշխարհն էր:

Ինչո՞ւ ենք ասում, թե նախադեպը չունեցող դեպք է սա, եթե նույն Մանուելը Պարսկաստանից գալով Հռոմի պրոտեկտորատի տակ գտնվող Հայք և այնտեղից դուրս քշելով Վարազդատին (ըստ Բուզանդի)` երկիրը նախ հանձնում է պարսիկներին:

Ակնհայտորեն տարբեր են այս երկու հատվածները, սակայն երկուսն էլ կարող են օգտակար լինել իսկությունը պարզելու համար, եթե դրանք համադրենք, ոչ թե հակադրենք: Այդ դեպքում կտեսնենք, որ Մանուելը, նախնական պայմանավորվածության կամ հրահանգի համաձայն, մշտապես իր բանակում պահվող Հայոց թագուհուն և նրա որդիներին տանում է Կարնո աշխարհ//Բարձր Հայք, որը Մծբինի պայմանագրից ի վեր հռոմեացիների ենթակայության տակ էր, և հանձնում Թեոդոս կայսրին:

Աղբյուրները որևէ տեղեկություն չեն հաղորդում, թե Սահակը ինչպես և որտեղ է ձեռնադրվել: Նրա գահակալության տարին համարվում է 387/8 թվականը, սակայն կարծում ենք, դա պարզապես հարմարեցված է Մեծ Հայքի բաժանման տարեթվին: Նա կարող էր ձեռնադրված լինել և՛ 387-ից առաջ, երբ պարսկական կողմի հետ տարվող բանակցությունների շրջանում նրան նախապատրաստում էին, և՛ 387-ից հետո, երբ արդեն հարցը քաղաքականապես լուծված էր:

Այն, որ Հայոց թագավորը ոչինչ էր եկեղեցու և եկեղեցասեր իշխանների համար, չի թաքցնում Բուզանդը: Նա գրում է, որ Պապի սպանությունից հետո <<Հայոց բոլոր մեծամեծ իշխանները ժողովվեցին միասին, և Մուշեղ Սպարապետը, և Հայր մարդպետը, և բոլոր իշխանները. <<Ի՞նչ անենք, ի՞նչ գործենք,- ասում էին նրանք,- մեր թագավորի վրեժը պահանջե՞նք թե ոչ>>: