---

Իր ստեղծման պահից ի վեր քրդական հարցը հանդիսանում է ազգային և միջազգային ամենաբարդ խնդիրներից մեկը: Երկար ժամանակ քրդական հարցը հասարակական թեմա էր՝ մնալով հիմնականում նեղ մասնագետների ուսումնասիրության առարկա: Սակայն Ծոցի պատերազմից հետո քրդերի խնդիրների նկատմամբ հետաքրքրությունը զգալիորեն մեծացավ: Քրդական հարցը գրեթե միշտ առկա էր Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանի քաղաքական գործընթացներում: Ինչպես հայտնի է, քրդերն աշխարհում ամենամեծ էթնիկ խմբերն են, որոնք չունեն սեփական պետականությունը: Աշխարհում քրդերի ընդհանուր թիվը հնարավոր չէ ճշգրիտ որոշել, քանի որ մարդահամար անցկացնելիս նրանց հիմնական բնակության երկրներից ոչ մեկը (Իրան, Իրաք, Սիրիա և Թուրքիա) հաշվի չի առնում էթնիկ պատկանելությունը: Մոտավորապես, նրանց թիվը տատանվում է 25-40 միլիոնի, ինչը նրանց դարձնում է աշխարհի ամենամեծ ազգերից մեկը՝ չունենալով իրենց սեփական պետական կրթությունը: Ընդհանուր առմամբ, քրդերի բնակության տարածքներում տիրող իրավիճակը զարգացրել է սուր խնդիրների մի ամբողջ շարք՝ սոցիալական, տնտեսական, ազգային, քաղաքական և իրավական, աշխարհաքաղաքական: Այս երկրները միավորված են անկախ քրդական պետության ստեղծումը կանխելու իրենց ցանկության մեջ: Միևնույն ժամանակ, նրանցից յուրաքանչյուրն իր շահերից ելնելով՝ օգտագործում է քրդական խնդիրը որպես միմյանց հետ քաղաքական փոխհարաբերություններում ճնշման յուրահատուկ գործիքակազմ: Այսպիսով, մի կողմից, քրդական հարցը սերտորեն կապված էր տարածաշրջանի միջպետական հարաբերությունների, մյուս կողմից՝ Մերձավոր և Միջին Արևելքի միջազգային հարաբերությունների հետ: Քրդական հարցը, չնայած իր երկար գոյությանը, շարունակում է մնալ չլուծված: Քրդական հարցը առավել արդիական է Թուրքիայում: Թուրքիայի Հանրապետությունը չի հանդիսանում մոնոէթնիկ պետություն: Նրա տարածքում ապրում են բազմաթիվ ազգությունների ներկայացուցիչներ, սակայն գերակշռող էթնիկ խումբը թուրքերն են: Թուրքիայի Հանրապետությունը հանրապետական ռեժիմի ընթացքում անցել է քաղաքական, իրավական և սոցիալ-տնտեսական զարգացման բարդ և դժվարին ուղին: 20-րդ դարում Թուրքիայում ինտեգրացիոն գործընթացները հիմնված էին «1 երկիր՝ 1 ազգ» սկզբունքի վրա: Թուրքական ազգի «միասնությունը» ամրագրված էր Թուրքիայի բոլոր սահմանադրություններում, այդ թվում՝ գործող, և գործնականում հանգեցրեց նրան, որ ոչ թուրքական ժողովուրդների ազգային գիտակցության բոլոր տեսակի դրսևորումները պատժվում էին որպես «անջատողականություն»: Այս դիրքորոշումը հանգեցրեց ոչ թուրքական ժողովուրդների, այդ թվում՝ քրդերի բողոքին: Քրդական հարցը հիմնականում պայմանավորված է Մերձավոր և Միջին Արևելքի տարածաշրջանում տեղի ունեցող քաղաքական և սոցիալ-տնտեսական գործընթացներով: Քրդական հարցի տակ հասկացվում է հետևյալ կառույցը. Երկրներում (Թուրքիա, Իրան, Իրաք, Սիրիա) ազգամիջյան խնդիրների մի համալիր, որոնք ընդգրկում են էթնոաշխարհագրական Քրդստանի մասերը Այս երկրների իշխող շրջանակները քրդական խնդրի լուծման հարցում ապավինում են ուժային մեթոդներին Ներքին և արտաքին մարտահրավերները, որոնք առաջացել են այս երկրներից յուրաքանչյուրում քրդական չլուծված խնդրի պատճառով Քրդական հարցը որպես ճնշման միջոց կամ աշխարհաքաղաքական հաղթաթուղթ օգտագործելու հնարավորությունը տարածաշրջանում ինչպես տարածաշրջանային, այնպես էլ համաշխարհային տերությունների կողմից միջպետական հարաբերություններում Լարվածության առկայությունը քրդական հասարակությունում և դրանից դուրս (կոնֆլիկտային ներուժ) Քրդական ազգայնականության գաղափարախոսություն Քրդական ազգային շարժման վիճակը (քրդական ռազմաքաղաքական ուժեր, կուսակցություններ ու խմբավորումներ) Ըստ Մոսակիի, քրդական հարցը հանդիսանում է բարդ բազմաբաղադրիչ խնդիր, որը կարելի է բնութագրել որպես տարածաշրջանային հարաբերությունների համակարգում անկայուն ենթահամակարգ, այդ թվում՝ քրդական խնդիրների վիճակը և քրդական հարցում ներգրավված երկրների «քուրդ քաղաքական գործիչների» թվակազմը: Մի կողմից, ռուս հայտնի արևելագետ Լազարևը առաջարկում է քրդական հարցը դիտարկել առաջին հերթին որպես պատմական կատեգորիա, որն առաջացել է «դեռ միջնադարյան պատմության մեջ, երբ մերձավորարևելյան ասպարեզում հայտնված առաջին քրդական էմիրությունները հայտարարեցին իրենց ինքնիշխան գոյության իրավունքը»: Մյուս կողմից, քրդական խնդրի կոնկրետ դրսևորումը տարածաշրջանում քրդերի պայքարն էր որոշակի քաղաքական կարգավիճակ տալու համար (անկախություն, ինքնավարություն, դաշնություն): Այսինքն՝ քրդական հարցի էությունը քուրդ ժողովրդին քաղաքական կարգավիճակի փոխանցումն է, ուստի դա պետք է դիտարկել որպես քաղաքական խնդիր: Քաղաքագիտության և իրավունքի, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի նորմերի տեսանկյունից քրդական հարցը ներպետական բնույթ ունի: Քրդական հարցը կարևոր տեղ է զբաղեցնում էթնիկ Քրդստանը բաժանող երկրների սոցիալական զարգացման գործում, քանի որ դա էապես ազդում է սոցիալ-տնտեսական, քաղաքական և ազգային գործընթացների վրա: Պատմականորեն իշխող շրջանակները շատ դժկամությամբ են ընդունում օրենսդրական ակտեր, որոնք ուղղված են այս հարցի գոնե մասնակի լուծմանը: Այնուամենայնիվ, քրդական շարժումը ավելի ու ավելի է ուժեղանում, և դառնում է կարևոր գործոն Մերձավոր և Միջին Արևելքի միջազգային հարաբերությունների համակարգում: Արևմտյան երկրները քրդական հարցը չեն դիտարկում որպես միասնական ժողովրդի բաղկացուցիչ խնդիր, որը պայքարում է իր ազգային իրավունքների և շահերի համար: Ժամանակակից միջազգային քաղաքականության համար Թուրքիայում, Իրանում, Իրաքում և Սիրիայում կա ներքին քրդական հարց: Այսպես, օրինակ՝ նրանք նկատում են Իրանում քրդերի իրավունքների խախտումները, բայց միևնույն ժամանակ աչք են փակում Թուրքիայում նման խախտումների վրա՝ հայտարարելով տվյալ պետության ներքին գործերին չխառնվելու սկզբունքները: Քրդական հարցը հանդիսանում է Թուրքիայում քաղաքական անկայունության հիմնական աղբյուրը 1923թ. հանրապետության հիմնադրումից ի վեր՝ լինելով ամենալուրջ բարդ մարտահրավերը, և ազդում է թուրքական պետության գործունեության ամբողջ շրջանակի վրա: Թուրքիայում քրդական հարցի հատուկ ընկալում կա: Թուրքիայում քրդական հարցը դիտվում է որպես հետամնացների տնտեսական զարգացման խնդիր, այս տեսանկյունից՝ Արևելյան և Հարավարևելյան Անատոլիայի շրջանները, կամ քաղաքական առումով որպես անջատողականության, ծայրահեղականության և ահաբեկչության խնդիր: Հիմնականում լրատվամիջոցների շնորհիվ քրդական հարցը դարձել է թուրքական բնակչության վախի գործիք (անջատողականության և ահաբեկչության ասպեկտներ): Միևնույն ժամանակ դա հնարավորություն տվեց ակտիվորեն օգտագործել քրդական հարցը ներքաղաքական միջկուսակցական պայքարում: 20-րդ դարի վերջին եվրոպական կառույցների ճնշման ներքո թուրքական իշխանությունները կորցրել են քրդական հարցը ժխտելու հնարավորությունը Իր պատմական զարգացման ընթացքում Թուրքիայի Հանրապետությունում քրդական հարցը անցել է մի շարք փուլեր: Թուրքիայի Հանրապետությունում քրդական շարժման պատմությունը մոտավորապես կարելի է բաժանել հետևյալ փուլերի. 1.1923 թվականից մինչև 1960-ականների սկիզբը, այն բնութագրվում էր ինքնաբուխ պայքարով: 1925, 1929 և 1937թթ. ամենամեծ քրդական ապստամբությունները խեղդվել էին արյան մեջ 2.1960-ական թթ. սկիզբ- մինչև 1984թ., նախորդից տարբերվում էր նրանով, որ չնայած մշտական ճնշումներին, նախկինում ցրված և քրդամետ փոքր քաղաքական կազմակերպություններին փոխարինելու եկան զանգվածային և բավականաչափ կազմակերպված քաղաքական կուսակցությունները: Այս ժամանակահատվածում ընդլայնվեց ձախ քաղաքական շարժումների սոցիալական բազան: 3.1984-1999թթ. զինված առճակատում Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության և թուրքական պետության միջև 1980թ. ռազմական հեղաշրջումից հետո քրդական հարցի սրությունը մեծապես պայմանավորված է քրդերի համար ոչ մի իրավունք չճանաչելու իշխանությունների անզիջում դիրքորոշմամբ: 1984թ. օգոստոսից Քրդստանի աշխատավորական կուսակցությունը (ստեղծվել է 70-ականների կեսերին) բացահայտորեն ապստամբական պայքար սկսեց թուրքական Քրդստանում իշխանությունների դեմ: Իր հերթին, Թուրքիայի կառավարությունը զգալիորեն խստացրել է քրդերի նկատմամբ բռնաճնշումները: Այդ ժամանակվանից ի վեր թուրքական Քրդստանը դարձել է լարվածության նոր մշտական օջախ Մերձավոր Արևելքում: Ընդդիմամարտող կողմերից ոչ մեկին չհաջողվեց առավելության հասնել.քրդերին՝ հասնել ինքնորոշման իրավունքի ճանաչմանը, Անկարային՝ կոտրել աճող քրդական դիմադրությունը: Քրդերի դեմ երկար տարիների արյունալի պատերազմը սրել է Թուրքիայի տնտեսական և քաղաքական դժվարությունները, ծայրահեղականության տեղիք տվեց՝ ապակայունացնելով իր քաղաքական համակարգը: Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության առաջնորդ Օջալանի ձերբակալությունն ու դատավարությունը հետաքրքրությունների մեծ ալիք է բարձրացրել ամբողջ աշխարհում քրդական խնդրի նկատմամբ: Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության առաջնորդը դարձել է քրդական դիմադրության խորհրդանիշ 1999թ. վերջ- 2004թ. Քրդական շարժման պատմության ընթացքում վերանայվող ժամանակահատվածը կարելի է անվանել վատնված/բաց թողած հնարավորությունների ժամանակաշրջան: 1999թ. Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության առաջնորդ Օջալանի գերությունից հետո շատերը կարծում էին, որ շրջադարձային պահ է եկել թուրքական բանակի և քրդական կազմակերպության դիմակայությունում: Քրդստանի աշխատավորական կուսակցությունը հայտարարեց միակողմանի զինադադար և հայտնեց իր քաղաքական հայեցակարգի վերանայման, պայքարի ռազմավարության և մարտավարության մեջ փոփոխությունների մասին: Նրանց նահանջը Անկարայում ընկալվում էր որպես Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության նկատմամբ վերջին հաղթանակ: 2003թ. մարտին սկսված Միացյալ Նահանգների և Մեծ Բրիտանիայի լայնածավալ ռազմական գործողությունները, անկասկած, փոխեցին Մերձավոր և Միջին Արևելքի տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական իրավիճակը: 2004-2010թթ. Մերձավոր Արևելքում աշխարհաքաղաքական իրավիճակի փոփոխության հետ կապված՝ Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության ղեկավարությունը 2004թ. հունիսի 1-ին հայտարարեց զինված դիմադրության սկիզբը և դադարեցրեց նրանց կողմից սահմանված մորատորիումի իրականացումը: Չնայած քուրդ ժողովրդի դարավոր գոյությանը և նրա իրավունքների համար երկարատև պայքարին՝ քրդական հարցը լուծում չի ստացել: Թուրքական հանրապետության կազմավորումից ի վեր թուրքական մշակույթը և լեզուն բռնի կերպով պարտադրվեցին քրդերին և իրականացվեց նրանց զանգվածային վերաբնակեցումը: Թուրքիայի կառավարության կողմից քրդական շարժման բռնի ճնշումը սրեց իրավիճակը և նպաստեց անջատողական տրամադրությունների էլ ավելի տարածմանը: 21-րդ դարի առաջին տասնամյակի ընթացքում քրդական հարցը շարունակում է մնալ Թուրքիայի Հանրապետության ներքաղաքական անկայունության ամենակարևոր գործոնը: Քրդստանի աշխատավորական կուսակցության պարտիզանների և կառավարական ուժերի միջև զինված բախումների ակտիվացումը, 2 կողմերի բազմաթիվ զոհերը հստակ ցույց են տալիս խնդիրը քաղաքական ճանապարհով լուծելու անհրաժեշտությունը: Քանի որ քրդերին շարունակում են անվանել անջատողականներ, ահաբեկիչներ, երկրի արևելյան շրջաններում ռազմական առճակատումը շարունակվում է:

ԳԱՐԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

1089 reads | 13.12.2021 | - Գնահատել - Գերազանց է Լավ է Վատ չէ Վատ է Ահավոր է