Մեզ համար ամենամեծ խնդիրը անկախության առաջին տարիներին արտասահմանում դիվանագիտական ինֆրաստրուկտուրայի՝ դեսպանությունների և հյուպատոսությունների, ստեղծման հարցն էր, որը պահանջում էր ֆինանսներ, մեծ ֆիանսներ, ինչը Երևանը չուներ։ Իսկ արդեն միջազգային իրավունքի սուբյեկտ դարձած Ռուսաստանը մեզ, ինչպես նաև նախկին հանրապետություններին, արեց հետևյալ առաջարկը՝ կամ մասնաբաժին ստացեք արտերկրում գոյություն ունեցող խորհրդային շենքերից, անշարժ գույքից և այլ ունեցվածքից, կամ էլ հրաժարվեք ԽՍՀՄ-ին ձեր ունեցած պարտքից։ Հայաստանի պարտքը կազմում էր ընդամենը 700 միլիոն դոլար։ Մենք ընտրեցինք վերջին տարբերակը՝ պարտքը չեղարկելը։ Բանակցային գործընթացի մանրամասներին ծանոթ չեմ, սակայն կորուստն ահռելի մեծ էր։

Ասվածի փայլուն, դասական օրինակ է Վիեննայի 1814 թվականի կոնգրեսը, որտեղ որոշվում էր պարտված Ֆրանսիայի և հետնապոլեոնական եվրոպական երկրների ժողովուրդների ու տարածքների ճակատագիրը: Թվում էր, թե Ֆրանսիան կորցնելու է ամեն ինչ: Հավանաբար այդպես էլ կլիներ, եթե նրան Վիեննայում չներկայացներ բոլոր ժամանակների մեծագույն դիվանագետներից մեկը` Շարլ Մորիս Թալեյրանը, որը անհավասար դիվանագիտական մենամարտում եվրոպական թագավորների հետ, դուրս եկավ հաղթանակած:

Հայաստանի արտաքին քաղաքական ուղղությունների մասին «Իրավունք» պարբերականը զրուցել է արտակարգ և լիազոր դեսպան, Հայաստանի դիվանագիտական հիմնադրամի նախագահ Արման Նավասարդյանի հետ: ՀՀ վարչապետի պաշտոնակատար Նիկոլ Փաշինյանի կարծիքով՝ Հավաքական անվտանգության պայմանագրի կազմակերպության բովանդակությունը ավելի կարևոր է, քան գլխավոր քարտուղարի հարցը:

Ես նախընտրում եմ այսպես վերնագրել իմ հակիրճ խոսքը Մհեր Սահակյանի ընթերցողի սեղանին դրված «Չինաստանի «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնությունը և Հայաստանը» գրքի վերաբերյալ, և կարծում եմ, որ չեմ սխալվում։ Թեկուզ այն պարզ պատճառով, որ գիրքն իր տեսակի մեջ առաջինն է և միակը հայկական իրականությունում։

Դիվանագիտական այդ անսովոր դեմարշը տեղի ունեցավ այն պահին, երբ Թուրքիայի նախագահը ժամանել էր Փարիզ՝ մասնակցելու Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտի 100-ամյակի տոնակատարություններին։ Էրդողանը՝ Էրդողան չէր լինի, եթե ականջալուր լիներ հասարակության մեղադրանքներին իր հասցեին, որպես «ագրեսիվ-նացիոնալիստական պետության ղեկավարի, որն այդպես էլ չի ճանաչել Օսմանյան կայսրության իրագործած հայկական ցեղասպանությունը», և չգնար Փարիզ։

Նիկոլ Փաշինյանի ելույթը Փարիզում, որն ինչպես ասում են՝ տեղին էր և ժամանակին, գրեթե աննկատ մնաց հանրապետության լրատվական շատ միջոցների կողմից։ Ցավալի, եթե ոչ աններելի «անփութություն» համաշխարհային քաղաքականությանը հարելու հավակնություն ունեցող երկրի կողմից։ Լռություն պահած սուբյեկները հավանաբար մոռացել են, թե ինչ ջանասիրությամբ էին լուսաբանում նախկին իշխանավորների վոյաժները բադեն-բադեններ կամ նրանց միջերկրածովյան զբոսանքները միլիոնատերերի յախտաներով։

ԱՄՆ-ի նախագահ Թրամփի անվտանգության հարցերով խորհրդական Ջոն Բոլթոնի տուրնեն Ռուսաստան եւ Հարավային Կովկաս նշանակալի իրադարձություն էր արդի միջազգային հարաբերություններում։ Այս այցը տարածաշրջան, նախ՝ սրբագրում է Վաշինգտոնի այն քաղաքական դիրքորոշումը, համաձայն որի՝ հետխորհրդային Կովկասը, նրա կողմից դիտվել է որպես ռուսական ազդեցության ոլորտ եւ իբր առանձին հետաքրքրություն չի ներկայացրել Միացյալ Նահանգների արտաքին քաղաքականության համար։

Այս անձնագրով նաեւ հեշտանում է օդանավակայաններում գրանցման եւ ստուգման գործընթացը, տվյալ անձինք սովորաբար անցնում են VIP մուտքերով։ «Բայց, տեսեք, այդ արտոնությունը (անձեռնմխելիությունը) միայն գործում է դեսպանընկալ երկրում, եթե Դուք վերադառնում եք Հայաստան, Ձեզ վրա այլեւս դա չի տարածվում, դառնում եք սովորական քաղաքացի»,- ասաց Նավասարդյանը՝ հիշեցնելով Խաչատուրովի դեպքը։

Բարեկիրթ միջավայրում խուսափում են արտասանել «մարմնավաճառություն» բառը և վայելչության համար այն անվանում են առաջին` ամենահին արհեստ: Իսկ ո՞րերորդ մասնագիտությունն է դիվանագիտությունը: Կասկած չկա, որ այն նույնպես ամենահներից է` մարմնավաճառությունից առաջ կամ հետո, կամ` միաժամանակ:

27-ամյա վիճարկումից հետո օգոստոսի 12-ին Ռուսաստանի, Ադրբեջանի, Իրանի, Ղազախստանի և Թուրքմենստանի ղեկավարներն ստորագրեցին Կասպիականի կոնվենցիան։  Հայտարարվեց, որ Կասպիականը ոչ ծով է, ոչ էլ լիճ է։ Կասպիականը ծով չէ, քանի որ ներկոնտինենտալ ակվատորիա է և ուղիղ կապ չունի Համաշխարհային օվկիանոսի հետ։ Սակայն իր չափերով, ջրի բաղադրությամբ և հատակի առանձնահատկություններով այն նաև լիճ չէ։

Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կադրային փոփոխությունները հասել են դիվանագիտական ոլորտին, մեկը մյուսի հետեւից աշխատանքից ազատվում են ՀՀ դեսպաններ: Այսպես, վարչապետի առաջարկությամբ ՀՀ նախագահ Արմեն Սարգսյանը Օլեգ Եսայանին ազատեց Բելառուսում ՀՀ դեսպանի պաշտոնից և նրա փոխարեն նշանակեց Արմեն Ղեւոնդյանին:

Թավշյա հեղափոխության ախոյանների հակազդեցությունը հայկական նոր իրականության սկզբնավորման 100 օրվա նկատմամբ իռացիոնալ էր, աններելի և վտանգավոր։ Նրանց «առաջատար ջոկատը» անցավ  ֆրոնտալ հարձակման բոլոր ուղղություններով`քաղաքական, տնտեսական, դատաիրավական, ինֆորմացիոն, հոգեբանական։ Նրանք, ովքեր մերժում են հեղափոխությունը, պարզապես փրկում են ժողովրդից թալանածը, սեփական կոմպրոդորական շահերը և արքայական արտոնությունները հասարակ մարդկանց նկատմամբ։

Արտակարգ և լիազոր դեսպան Արման Նավասարդյանի կարծիքով՝ Ռուսաստանի նկատմամբ ԱՄՆ պատժամիջոցների կիրառումը տհաճ երևույթ է այն առումով, որ մեկ ամիս առաջ տեղի ունեցավ Պուտին-Թրամփ հանդիպումը, և դա իրեն չարդարացրեց։ «Թրամփը կարծես թե փորձում է ամեն ինչ անել, որ հարաբերությունները նորմալանան, բայց ԱՄՆ-ն ը մնում է ԱՄՆ, այնտեղ կան ռազմական արդյունաբերության շահեր, Պենտագոնը, որն իր խնդիրներն ունի, նույնիսկ Թրամփի շրջապատում կա ուժեղ դիմադրություն։ Պետքարտուղարությունը, փաստորեն, բանանի կեղև է դնում նրա ոտքերի տակ»,- այսօր լրագրողների հետ հանդիպման ընթացքում ասաց դեսպանը։
 

100 օր է անցել այն պատմական պահից, երբ դուք  ոտքի կանգնեցիք և տապալեցիք ժողովրդի վզին փաթաթված ատելի ռեժիմը։ Ձեր շնորհիվ հիմնակործան եղավ  երեսուն տարի մեզ պարտադրված  քրեաօլիգարխիկ, մաֆիոզ պիրամիդը։ Դա արվեց առանց մի կաթիլ իսկ արյուն թափելու, ինչը կրկին վկայեց մեր ժողովրդի ազնվագույն, բացառիկ  բարոյակամային հատկանիշների մասին, հատկանիշներ, որոնց ծափարեց քաղաքակիրթ աշխարհը։

ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հուլիսյան 2.5 ժամանոց մամուլի ասուլիսը, թեմաների հրատապությամբ և բազմազանությամբ ունեցավ քաղաքական հնչեղություն երկրում և արձագանք դրսում։ Այդ մասին շատ է գրվել, վերլուծվել և մեկնաբանվել։ Սակայն ես կցանկանայի որոշ մտքեր հայտնել այդ միջոցառման ձևաչափի և արտաքին տպավորության մասին։ Եվ այդ կապակցությամբ հիշել մի միջադեպի մասին մեր դիվանագիտության  գրեթե երեսունամյա պատմության ակունքներից։

Այս հոդվածաշարը հեղինակը հրապարակել է տասնմեկ տարի առաջ, նախագահական բուռն ընտրապայքարի օրերին։ Իրադրություն է փոխվել, ասօրվա Հայաստանն առաջվա Հայաստանը չէ։ Սակայն ամենևին չի փոխվել հոդվածի  անտիհերոսի էությունը, մտածելակերպն ու  փիլիսոփայությունը,  և չի էլ փոխվի։ Ժողովուրդն իզուր չի ասում. «Կարմիր կովը` կաշին չի փոխի»։ Հոդվածները տեղ են գտել նաև հեղինակի 2010 թվականին հրատարակված «Դիվանագիտություն» գրքում։  

Հեղափոխության հաղթանակի հաջորդ բեկումնային քայլը հանրապետության երկրորդ նախագահի ձերբակալությունն է։ Նկատի ունենալով իրադարձության ողջ պատճառահետևանքային շղթան և նման հանգուցալուծումը, առանց սխալվելու մեծ հավանականության կարող եմ փաստել, որ այն master-class կհանդիսանա շատ երկրների քաղաքական մշակույթի և գործելակերպի համար` որպես երկիրն ու ժողովուրդին ուզուրպատորից ձերբազատելու փայլուն օրինակ, կմտնի քաղաքագիտության ձեռնարկների մեջ։

Բոլոր ժամանակների և ժողովուրդների տաղանդավոր դիվանագետ կարդինալ Ռիշելյեի հայտնած բազմաթիվ արժեքավոր մտքերի մեջ կա մեկը, որը հնչում է որպես քաղաքական անքննելի կատեգորիա, որպես անանց պատգամ իրենից հետո եկող սերունդներին, այն է` «Բանակցել անգամ այն ժամանակ, երբ պետությունները պատերազմում են» (les n՛egotiations permanents). Հայկական դիվանագիտությունն ի սկզբանե որդեգրել է այս պոստուլատը, իսկ ադրբեջանականը` ոչ, ինչն էլ արգելակում է ղարաբաղյան կոնֆլիկտի փակուղուց դուրս գալուն։

«Սա մեծ հաջողություն էր արտաքին քաղաքականության բնագավառում, քանի որ դրանից առաջ ռուսական վեկտորն էր գտնվում է ՀՀ արտաքին քաղաքականության կենտրոնում, հիմա ԵՄ-ն է՝ իր բոլոր պլյուսներով և մինուսներով։ Ինձ համար ամենակարևորը ՆԱՏՕ-ի շրջանակներում Փաշինյանի ունեցած հանդիպումներն են»,- այսօր լրագրողների հետ զրույցում այս մասին ասաց արտակարգ և լիազոր դեսպան Արման Նավասարդյանը։

Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնի բրյուսելյան հանդիպման ժամանակ նրանց ժեստերը բավական ընդգծված ու արտահայտիչ էին: Հրապարակված տեսանյութում ձեռքսեղմումից առաջ Մակրոնը թեթև խփում է Փաշինյանի բազկին: Նույնկերպ պատասխանում է Հայաստանի վարչապետը: Հետո՝ լայն ժպիտներ: Իսկ արդեն հրաժեշտից առաջ ձեռքսեղմումի ժամանակ Ֆրանսիայի նախագահ Էմանուել Մակրոնը մյուս ձեռքը դնում է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինանի ուսին: Փաշինյանը արձագանքում է նույն ժեստով:

Արտերկրում հավատարմագրված ՀՀ մի շարք դեսպանների՝ ոչ կոմպետենտության, նրանց փոխելու անհրաժեշտության մասին մեկ անգամ չէ, որ գրվել ու բարձրաձայնվել է։ Քանիցս է քաղաքագիտական շրջանակներում հնչել տեսակետ, որ Սերժ Սարգսյանը «լավության կարգով» արտասահմանում դեսպաններ է նշանակել մարդկանց, որոնք չունեն համապատասխան կրթություն, փորձ։ Եվ սա այն դեպքում, երբ Հայաստանում և արտերկրի հեղինակավոր բուհերում միջազգային հարաբերություններ և քաղաքագիտություն ուսանած շատ կադրեր մնացել են ստվերում։ «Հրապարակ» թերթի զրուցակիցը արտակարգ և լիազոր դեսպան Արման Նավասարդյանն է։

Հետհեղափոխական պետությունների առաջ ծառացած առանցքային խնդիրներից մեկը կադրային քաղաքականությունն է, որից մեծապես կախված է նրանց հետագա զարգացման հաջողությունը։ Պատմությունը ցույց է տալիս, որ կադրային ծայրահեղական կամ գաղափարականացված մոդելը վտանգաշատ է պետության համար։ Կադրային ջարդը, որը հաճախ որդեգրում են հեղափոխականները, պատուհաս է դառնում հենց իրենց գլխին եւ ստիպում հապճեպ միջոցներ ձեռնարկել ծագած ճգնաժամային իրավիճակը շտկելու ուղղությամբ։

Հայ-ադրբեջանական սահմանին ստեղծված իրավիճակի շուրջ 1in.am- ի հետ քննարկմանը մասնակցեցին արտակարգ և լիազոր դեսպան Արման Նավասարդյանը, ռազմական փորձագետ Մհեր Հակոբյանը, հետախույզ, ազատամարտիկ Վովա Վարդավովը: Մհեր Հակոբյանի հավաստմամբ՝ նախիջևանյան հատվածում մենք լավագույն դիրքերն ենք զբաղեցնում. «Մենք ՊՆ ղեկավարության աջակցությամբ վերջերս այցելություն կատարեցինք այն դիրքերի շրջաններ, որոնց մասին ադրբեջանական կողմը հայտարարում էր, թե այնտեղ դիրքային առաջխաղացում են ունեցել. նրանք ծիծաղելիության աստիճանի խաբում են իրենց հասարակությանը և փորձում են ուրիշներին խաբել»:

Թավշյա հեղափոխության երկրորդ փուլը կառավարությունը հիմնականում ուղղորդեց ամենաբարդ, իր համար ամենավտանգավոր խնդրի լուծմանը` կոռուպցիայի վերացմանը, որը քառորդ դար եղել է տապալված ռեժիմի հուսալի և փորձված զենքը, նրա Reson d'être, իմա` գոյության իմաստը և հիմքերի հիմքը։

Ադրբեջանական զինուժի տեղաշարժը Նախիջևանի հյուսիսարևելյան հատվածում դիվանագիտական շրջանակները մտահոգիչ են համարում, ենթադրելով, որ այն հեռահար նպատակներ է հետապնդում: Նախորդ շաբաթ հրապարակվեց արբանյակային լուսանկար, որտեղ հստակ երևում էր, թե որքան է կրճատվել հայկական և ադրբեջանական զորքերի միջև չեզոք գոտին: